‘We worden geregeerd door modellen.’ Een uitspraak over de politiek die evenzeer kan opgaan voor onze eigen binnenwereld. En waar modellen domineren, zijn we geneigd de mens te negeren. Terwijl een goed model ons niets voorschrijft en zal vertellen, maar helpt de juiste vragen te stellen. Dit artikel gaat over de illusies die waardeloze meesters ons kunnen opdringen en de ware betekenis van een rattenstaart. En hoe we de maat van ons bewustzijn kunnen visualiseren en vergroten, en daarmee ook onze vrijheid en veerkracht.

Woorden kunnen de meest uiteenlopende betekenissen en effecten hebben. Neem bijvoorbeeld het woord ‘rattenstaart’. Een rattenstaart is een soort vijl en een bepaald type visdraad; een kabeljauwachtige zeevis en een plantensoort, en zelfs de naam van een larve van een blinde bij. Maar bovenal is het een van bekendste kenmerken van een rat. Zo kenmerkend, dat je je kunt afvragen of een rat zonder staart nog wel echt een rat is. Rond 1900 dachten de Franse bestuurders van Vietnam in elk geval van niet.

De geschiedenis vertelt dat er begin vorige eeuw in de Vietnamese hoofdstad Hanoi een rattenplaag woedde. Het koloniale westerse bewind riep de hulp in van de lokale bevolking en loofde een beloning uit voor iedere ingeleverde rattenstaart. De aanname was dat een rattenstaart gelijk staat aan een dode rat, en dat het doden van ratten zou leiden tot vermindering van het aantal ratten. De aannames waren redelijk, maar de werkelijkheid bleek weerbarstiger. Niet alleen werden er steeds meer staartloze ratten aangetroffen; er ontstonden zelfs rattenfokkerijen vanwege het nieuwe verdienmodel. Zoals een wijs man eens zei: ‘We are doomed to failure without a daily destruction of our various preconceptions.’

Uitzending Omtzigt, de moedige luis in de pels

Het bovenstaande voorbeeld werd gebruikt door Pieter Omtzigt, de moedige luis in de pels van de gevestigde Haagse politiek. In een recente video vertelt hij wat er gebeurt nu de politiek modellen leidend laat zijn, terwijl men de werkelijkheid uit het oog verliest. Op zijn kenmerkende rustige en heldere manier doet hij uit de doeken hoe ons land geregeerd wordt door modellen, met alle gevolgen van dien.

Ofschoon ik zijn presentatieskills graag nog wat zou helpen verbeteren, was Omtzigts lezing ‘Modellen regeren Den Haag’ mij om meerdere redenen het half uurtje aandacht dubbel en dwars waard. Het geeft namelijk een treffende en actuele illustratie van de dominantie van de linkerhersenhelft in onze samenleving en politiek. In een eerder blog beschreef ik enkele fascinerende inzichten die psychiater Iain McGilchrist aanreikt over de verschillen tussen de hersenhelften. Helpend voor mij als trainer en coach om de neurologische basis te herkennen onder zoveel verwarrende uitingen van menselijk gedrag. Maar ook om de tijdgeest beter te kunnen duiden, omdat McGilchrist er in zijn boek geen twijfel over laat bestaan wat de keerzijde is van de huidige dominantie van de linkerhersenhelft. In het kort:

We kijken in de spiegel van onze eigen illusies

Iedere hersenhelft is te vergelijken met een kamer van waaruit ons bewustzijn de wereld kan aanschouwen. Rechts staan alle ramen en deuren wijd open. Links niet. Zodra we opereren vanuit de bewustzijnsruimte van de linkerhersenhelft, staan we niet meer in contact met de wereld buiten ons. We kijken dan in de spiegel van onze eigen denkbeelden, illusies en eerdere ervaringen en filteren er alles uit wat daarmee niet overeenstemt. Nieuwe ideeën en feedback op ons handelen bereiken ons alleen via de bewustzijnsruimte van de rechterhersenhelft. Dat is ook de enige ruimte waar we empathie kunnen ervaren en in contact met anderen zijn. Ofwel: ‘In the left nothing is right; in the right nothing is left.’

Neuro-wetenschappers hebben blootgelegd dat er bij activiteit in de linkerhersenhelft tijdelijk geen verbinding met rechts mogelijk is. Links gooit als het ware de deur op slot om even op zichzelf te zijn. Het zogenaamde ‘corpus callosum’ blokkeert letterlijk de toegang voor nieuwe informatie vanuit de steeds veranderende werkelijkheid.

Je kunt ook zeggen dat zodra er links veel activiteit plaatsvindt, denken, oordelen en besluiten, we letterlijk gevangen zitten in een model en afgezonderd zijn van de werkelijkheid. Dat is in het dagelijks leven zichtbaar en voelbaar, wanneer we gedrag waarnemen dat we onder ‘autistisch’ zouden scharen, of wanneer we bijvoorbeeld flink boos zijn. Boosheid is een emotie die exclusief hoort bij de linkerhersenhelft. Volgens McGilchrist is de dominantie van de linkerhersenhelft een kenmerk van de westerse cultuur en een verklaring voor onze weinig respectvolle omgang met onze leefomgeving en onze medemensen. En precies dat is wat Omtzigt voor mij zo helder weergeeft: hetzelfde fenomeen maar dan grootschaliger in allerlei delen van de samenleving.

Een uitstekende dienaar, maar een waardeloze meester

Denk eens aan al die rekenmodellen, koopkrachtmodellen, klimaatmodellen die steeds weer de plank misslaan.  Ze worden niet (meer) als hulpmiddel gebruikt om de werkelijkheid beter te begrijpen, maar als vervangende werkelijkheid om een politieke wil op te leggen. Precies zoals de onbetrouwbare harteloze linkerhersenhelft doet, die er totaal geen moeite mee heeft fouten met leugens weg te gummen. ‘Een uitstekende dienaar, maar een waardeloze meester,’ aldus McGilchrist. Ik zou geen passender metafoor voor onze huidige regeringsleiders kunnen bedenken.

Het laatste en meest illustratieve voorbeeld zijn wel de RIVM-modellen inzake corona. De samenleving is er letterlijk mee op slot gezet en mensen worden doelbewust van elkaar vervreemd, op basis van modellen die duidelijk niet kloppen en geheim gehouden worden. Achter slot en grendel bewaard, net zoals de samenleving. Vrijwel dagelijks worden politieke beloftes gebroken met een lauw sorry of een flauw excuus. Een afgetreden premier die zich diep zegt te schamen en zich prompt weer verkiesbaar stelt. In alles weerklinkt de empathieloze linkerhersenhelft, die geen geweten kent en geen feedback waardeert. Wellicht hebben ze het zelf niet eens door. Maar wie kijkt naar het zichtbare, hoorbare en voelbare effect in de samenleving van de toepassing van al deze modellen, ervaart hoe groot de kloof is tussen model en werkelijkheid. En in slechts een van die werelden heeft de keizer nog kleren aan.

De centrale vraag achter elk gedrag: met welke bedoeling?

Zodra een ‘model’ niet naast de werkelijkheid staat maar erop wordt geprojecteerd, zien we niet meer wat de echte problemen zijn, noch welke problemen we aanvullend zelf veroorzaken. Omtzigt laat daar geen twijfel over bestaan. Toch is er een vraag die deze moedige politicus helaas niet aan de orde stelt: hoe blijft het ondanks alle onthullingen toch steeds weer mogelijk? Hoe kan het toch dat we voor de zoveelste keer een blik in de beerput mogen werpen, maar dat er geen enkele positieve duurzame systeemverandering uit voort lijkt te komen? Kijk naar de toeslagenaffaire, het weer niet-versoepelen van de maatregelen, etc..

In plaats van het geijkte politieke antwoord, dat het allemaal echt te complex is en dat wij dat toch niet begrijpen, is het tegenovergestelde ook waar: Het is heel simpel, als je kijkt naar de feiten. Alleen de linkerhersenhelft maakt het graag complex en schuift de feiten aan de kant. Dus als iemand mij die typische ‘Hoe dan?’ vraag zou stellen, zou ik wel een suggestie hebben. De linkerhersenhelft heeft immers maar een motief: What’s in it for me? Gewetenloos, zonder moreel kompas en zonder waarde aan leven te hechten. En dat is geen oordeel, maar een neuro-wetenschappelijk vastgesteld feit. Vanuit de linkerkamer zijn we kil en berekenend en zien we geen verschil tussen levende en dode materie. Het oordeel komt erbij als ik durf te stellen dat wie in welke organisatie dan ook als leider alleen dat motief hanteert, direct zou mogen vertrekken naar een plek waar geen volgelingen zijn. Ik weet het, wishful thinking, want dat is helaas niet hoe het nu werkt. Dat heb ik te accepteren…

Toch denk ik ook dat die ene vraag te weinig gesteld wordt: Cui bono? Het is de beroemde vraag uit de klassieke oudheid die Omtzigt en andere integere politici veel meer centraal zouden mogen stellen. Wie heeft er voordeel van? Van de effecten van al die maatregelen? Mensen profiteren nu eenmaal van de problemen die er zijn en die ze zelf mee helpen creëren of in stand houden. Er zijn hier voorbeelden van te over op alle lagen van de piramide tegenover weinig voorbeelden van wat we rechtvaardigheid of verantwoordelijkheid kunnen noemen: mensen die de consequenties dragen voor het gebruiken van falende (wereld) modellen. Je zou er als je niet voor je eigen bewustzijn zorgt, zomaar moedeloos van kunnen worden. Misschien was vrouwe Justitia het ook wel beu en draagt ze daarom die blinddoek?

Bewustwording tegen moedeloosheid?

Maar moedeloosheid kun je voorkomen of ombuigen naar veerkracht door aandacht te geven aan je eigen persoonlijke bewustwording en de bereidheid dan wel behoefte tot ontwikkeling daarvan. Zolang we alleen ons eigen wereldmodel, of de modellen van anderen, voor waar aannemen en op de werkelijkheid projecteren, zullen we altijd zien wat we denken te zien. Of wat anderen willen dat we zien. Pas wanneer we onszelf vragen gaan stellen, onze eigen aannames kritisch tegen het licht durven houden en waarneming en interpretatie leren scheiden, kan er een compleet nieuwe wereld ontstaan. Een wereld waarin de rechterhersenhelft weer leidend is, en de linker een waardevolle dienaar. En dat is eenvoudiger dan je wellicht zou denken.

Een NLP-model dat hierbij kan helpen, is het PAVA-model of de Geluksmeter  van Joost Vanhove. PAVA staat voor Perceptie, Acceptatie, Visie en Actie. Het zijn de vier pijlers van ons bewustzijn.

Perceptie staat voor onze waarneming van de huidige situatie: in hoeverre zijn we in staat oordeelloos waar te nemen wat er is en in welke mate zien we eerder het product van onze eigen interpretatie? Een uitroep als: ‘Ja maar dat kan toch niet!’ is een goede indicatie van het laatste. Je ziet immers dat het wel kan, maar hebt blijkbaar moeite met de tweede pijler: Acceptatie.

Acceptatie gaat over de vraag in hoeverre je in staat bent de huidige situatie te aanvaarden zoals deze is dan wel weerstand ervaart en dus stress veroorzaakt. Omdat we acceptatie nog wel eens verwarren met goedkeuring, raken we hier makkelijk bewustzijn kwijt. Acceptatie is niet hetzelfde als goedkeuring, maar een belangrijke voorwaarde voor eventuele verandering naar een andere, gewenste situatie.

Visie draait om de vraag in hoeverre we ons een voorstelling kunnen maken van die gewenste situatie. Naarmate we onze aandacht meer richten op problemen en wat we niet willen, is er sprake van minder bewustzijn. Hebben we helder wat we wel willen, dan geeft dat richting en inspiratie aan wat we doen: de laatste pijler Actie.

De eerste twee pijlers PA helpen mij vrijwel dagelijks om inzichtelijk te maken hoe we omgaan met de huidige situatie. De laatste twee maken tastbaar hoe we effectiever kunnen zijn in het realiseren van een nieuwe, meer gewenste situatie. Voor iedere situatie kunnen we namelijk inschatten hoe hoog we gevoelsmatig scoren op elk van de vier bewustzijnspijlers en daardoor krijg je relatief snel een bruikbare indicatie waar er winst te behalen is. Bijvoorbeeld door een inschatting te geven op ene schaal van 1 tot 10. Dat kan voor onze persoonlijke gelukservaring in het huidige moment, en ook voor het bewustzijnsniveau binnen onze rollen als manager van een afdeling of organisatie, als leraar voor een klas of als opvoeder binnen het gezin.

Door je huidige bewustzijn op elk van deze PAVA-pijlers intuïtief in te schalen, wordt ook voorkomen dat we verdwalen in allerlei verhalen; iets waar de linkerhersenhelft ons graag toe uitnodigt. Tenslotte kun je er ook een ‘baseline’ of ijkpunt mee creëren om eventuele veranderingen te visualiseren, bijvoorbeeld tijdens een coachingstraject. 

Omgaan met een wisselende waarheid 

Het huidige politieke schouwspel is een uitstekende oefening voor bewustzijnsverhoging, zeker als je wat mentale veerkracht wilt ontwikkelen. Want hoe makkelijk is het niet ontmoedigd te raken door de controversiële besluitvorming van een regering die is afgetreden vanwege aantoonbaar wangedrag jegens de eigen burgers? Aangetoond dankzij de moedige handelingen van Omtzigt, die overigens gewoon zijn parlementaire plicht vervult.

In zijn video brengt Pieter Omtzigt de huidige Haagse situatie vrij zuiver in beeld. Maar wellicht heeft hij zijn eigen positie daarin niet met voldoende bewustzijn waargenomen? Als je het laatste bericht rondom Omtzigt hebt meegekregen, vallen de schellen wellicht van de ogen. De dappere en bij kiezers immens populaire Omtzigt blijkt al jaren door de eigen partijtop als ongewenst sujet te worden beschouwd; hij werd eerder gedoogd dan gewaardeerd. Als ‘stemmenkanon’ heeft hij zijn partij het hoogste aantal voorkeurstemmen van de hele verkiezing opgeleverd, een record van bijna 350.000! En nog geen week later wordt hij door zijn partij als ‘labiel’ betiteld en rustig naar de coulissen gedirigeerd. Hoe ga je daar ‘zen’ mee om?

Het is niet makkelijk zoiets te zien gebeuren en vaak comfortabeler het te negeren. Ieder zijn eigen keuze daarin. Voor wie dat zoals Omtzigt niet wil of lukt, is het nog minder makkelijk te accepteren dat het zo nu eenmaal is, voor nu. In Omtzigts situatie zal acceptatie nu zo mogelijk nog minder makkelijk zijn, nu zijn perceptie van ‘zijn partij’ met een schok is herijkt naar nu.

Ofschoon Omtzigt het interessant genoeg niet over het coronabeleid heeft, geldt mijns inziens precies hetzelfde voor die wisselende waarheid die ons al veel te lang in de greep probeert te houden. Ik vind het niet makkelijk te accepteren dat het vandaag de dag nu eenmaal zo is, dat het woordje ‘tijdelijk’ zo aan inhoud heeft verloren, dat kritische denkers voor het gemak worden ‘gecanceld’ en op een complothoop worden gegooid en dat de burger intussen massaal voor de voortzetting van dit alles heeft gekozen. Niet makkelijk voor mij als gewone gezonde burger die niet op een ineffectieve prik zit te wachten; niet voor mij als zelfstandige die gewoon in vrijheid wil ondernemen; niet voor mij als ouder die zijn kinderen een gewone jeugd gunt; etc.

Dankzij PAVA zie ik dat er bewustzijnsverlaging dreigt zodra ik ‘acceptatie’ verwar met goedkeuring. Dan zou ik wellicht denken me ‘erbij neer te moeten leggen’ en ‘acceptatie’ koppelen aan de pijler van ‘actie’. Met als ongewenste uitkomst dat ik vanuit een machteloos gevoel ontmoedigd bij de pakken neer ga zitten. Dit blijkt een veelgemaakte vergissing en daar zijn er enkele tientallen van. Joost Vanhove noemt ze in zijn hoofdwerk ‘valse vergelijkingen en tegenstellingen’, omdat die aspecten eigenlijk niets met elkaar te maken hebben. Dus als ik nu moedeloosheid voel opkomen, onderzoek ik direct wat ik blijkbaar niet goed (perceptie) zie of accepteer. Daarna ga ik iets doen (actie) dat in lijn ligt met wat ik wel wil (visie). Bijvoorbeeld een nieuwe vuurplaats aanleggen, wandelen of hout hakken. Toen ik in 2017 voorzitter was van een NLP-vereniging, plaatste ik dit korte verhelderende artikel over PAVA in het NLP Tijdschrift Inzicht.

Een samenwerking tussen de rechter- en linkerhersenhelft

Zoals ik aan het begin al schreef: woorden (zoals ‘rattenstaart’) kunnen de meest uiteenlopende betekenissen en effecten hebben. Niet alleen in de buitenwereld door allerlei verschillende toepassingen. Evenzeer in onze binnenwereld. Elk woord is een label, een kaart, en de kaart is nooit het gebied. Ook al denken we misschien dat we hetzelfde met een woord of aanname bedoelen, achter ieder label gaat een persoonlijke betekenis en ervaring schuil. Ieder woord of aanname betekent voor ieder iets anders. Hoe abstracter de woorden, zoals ‘respect’ of ‘vertrouwen’, hoe persoonlijker de betekenis en hoe makkelijker er miscommunicatie optreedt. Alleen door nieuwsgierig te zijn naar de betekenis bij de ander, naar andermans kaart van het gebied, door vragen te stellen, kan er werkelijke communicatie – in de zin van verbinding – ontstaan. En kunnen we elkaar werkelijk respecteren – in de zin van ‘opnieuw kijken’ naar wie die unieke andere mens is en wat hij of zij ander werkelijk beoogt te zeggen. Vanuit nieuwsgierigheid naar het onbekende, en vanuit de innerlijke vrijheid het niet te hoeven weten. Dat is de essentie van NLP voor Vrije Oogst.

Samengevat zijn modellen en theorieën funest als ze gebruikt worden om een schijnwerkelijkheid op te dringen, vanuit de suggestie dat we het wel weten. Wie dat doet opereert te eenzijdig vanuit de linkerhersenhelft, die is geprogrammeerd om alles zeker te weten en weinig kritiek kan dulden. Het mechanisme dat het daarvoor gebruikt is generalisatie: het aan elkaar gelijk maken dat niet gelijk is, zoals een rattenstaart en een dode rat. In plaats daarvan kan onze geweldige linkerhersenhelft ons beter helpen goede vragen te stellen over die andere ‘werkelijkheid’, waarin we leven en werken met andere mensen.

Elk model heeft een staart nodig om evenwicht te houden, en contact met de stroom van de menselijke ervaring. Voorbeelden van dat soort modellen zijn NLP en PAVA, en de van Toyota gemodelleerde Lean en Kata methodieken voor het bedrijfsleven. Bij elk daarvan draait het om communicatief meesterschap: in het stellen van de juiste vragen, het doorprikken van de illusie en het openstaan voor en verkennen van wat we (nog) niet weten.

Het is voor mij dan ook een van de meest wezenlijke kenmerken voor de cultuur van Toyota: dat men erin geslaagd lijkt een duurzame en ongelooflijk vruchtbare samenwerking tot stand te brengen tussen de rechter- en linkerhersenhelft. Met dank aan Taiichi Ohno, de algemeen wordt beschouwd als de geestesvader van Toyota’s succes. Volgens de overlevering verafschuwde hij modellen en theorie en daagde hij mensen uit om bij elk probleem naar de werkvloer te gaan om het met eigen ogen te zien. Een respectvolle ‘go and see’-culture. Misschien wel het tegenovergestelde van de huidige ‘cancel-culture’? Ongeacht welk probleem je mogelijk denkt te hebben, moge het helpend zijn altijd de ontnuchterende woorden van Taiichi Ohno met je mee te nemen:

‘We are doomed to failure without a daily destruction of our various preconceptions.’

Naast NLP trainingen volgens eigen methodiek ondersteunt Vrije Oogst MKB-bedrijven bij vraagstukken rondom respectvol leiderschap.

Door: Paul Flier